Haç nedir? Hristiyanlıkta haçın anlamı, tarihi ve farklı türleri nelerdir? Latin, Yunan, Malta, Kudüs ve diğer haç çeşitlerinin kökenleri nedir?
Hayatımızda bilerek ya da bilmeyerek kullandığımız birçok sembol var. Bazıları etnik grupları, toplulukları ifade etmek amacıyla kullanılırken bazıları da inançların simgesi haline gelmiştir. Günümüz dünyasında dini inançlarla ilgili olan sembolleri ise neredeyse bilmeyen yoktur.
Özellikle 3 büyük semavi dinin sembolleri çok açıktır. İslamiyet hilal, Hristiyanlık haç ve Musevilik ise Davud Yıldızı’nı sembol olarak kullanır. Tabii bunlar bir günde sembol olmadı. Zaman içerisinde yaşanan olaylar, savaşlar ve kültürel etkileşimler sembollerin bazı gruplar tarafından benimsenmesini sağladı.
Bu yazımızın konusu olan haç, herkesin bildiği üzere günümüzde Hristiyanlığın sembolü. Bir yerde bu işareti görsek hemen aklımıza Hristiyanlık gelir.
Haç, dünya tarihinin en bilinen dini sembollerinden biridir. Hristiyanlık ile özdeşleşmiş bu sembol, kökeni çok daha eskiye dayanan bir işarettir. Zaman içerisinde uygarlıklara göre farklı şekillerde olan haçlar da ortaya çıkmıştır. Bunlar genel hatları ile birbirine çok benzese de yüklenen anlamlar farklıdır.
Haçın ortaya çıkışı, Hristiyanlar tarafından benimsenmesi ve farklı çeşitleri, bu sembolün dini ve kültürel önemini anlamamızı sağlar.
1. Haç İşaretinin Ortaya Çıkışı
Haç sembolü, Hristiyanlık öncesinde farklı medeniyetlerde çeşitli anlamlarla kullanılmıştır. Ön Türkler, Eski Mısır, Mezopotamya ve Kelt uygarlıklarında haç benzeri sembollerin kullanıldığı bilinmektedir. Ancak Hristiyanlık açısından haçın sembol olarak benimsenmesi, Hz. İsa’nın çarmıha gerilmesi ile başlamıştır.
Romalılar tarafından bir idam yöntemi olarak kullanılan çarmıh, Hz. İsa’nın ölümü ile Hristiyan inancında bir kutsallık kazanmış ve kurtuluşun, kefaretin ve umudun sembolü haline gelmiştir. İlk Hristiyanlar, başlangıçta haçı açıkça kullanmaktan çekinmiş, ancak 4. yüzyılda Roma İmparatoru Konstantin’in Hristiyanlığı benimsemesi ile haç, bir dini sembol haline gelmiştir.
2. Hristiyanlıkta Haçın Sembol Olarak Benimsenmesi
Haç, Hristiyan inancında en önemli sembollerden biri olarak kabul edilir. 4. yüzyıldan itibaren kiliselerde, mezar taşlarında, ikonlarda ve kutsal kitap süslemelerinde haç işareti yaygın olarak kullanılmaya başlanmıştır. Haç, Hristiyan teolojisinde Tanrı’nın insanları günahlarından kurtarmak için gönderdiği İsa’nın fedakarlığını simgeler.
Konstantin, Milvian Köprüsü Savaşı’ndan önce gökyüzünde üzerinde “Bu işaretle zafer kazanacaksın!” yazan haç işaretini görüyor.
İmparator Konstantin’in 312 yılında Milvian Köprüsü Savaşı’ndan önce gökyüzünde haç işaretini gördüğüne ve "Bu işaretle zafer kazanacaksın!" (In hoc signo vinces) mesajını aldığına inanılır. Bu olay, haçın Hristiyanlıkta en güçlü sembollerinden biri haline gelmesini sağlamıştır.
313 yılında da yayınlanan Milano Fermanı ile Hristiyanlık artık serbest bırakılmıştır. Tamamen olmasa da bu inancın üzerindeki baskı büyük oranda kalkmıştır. En azından gizli saklı ibadetlerini yapan Hristiyanlar artık açık bir şekilde bunu gerçekleştirebileceklerdir.
3. Haç Ne Zaman Hristiyanlığın Sembolü Oldu?
Erken dönem Hristiyanlıkta açık açık kullanılan bir sembol yoktu. Bundaki en önemli sebep İlk Hristiyanların ölümle burun buruna olmasıdır. Roma’da kabul görmeyen bir inanç olduğu için insanlar ibadetlerini gizli yapıyordu. Tabii ki semboller kullandılar. Balık, çoban, bazı harfler ve monogramlar ilk Hristiyanlar tarafından kullanılan sembollerdi.
Daha sonra yukarıda da bahsettiğimiz gibi Konstantin’in Milvian Köprüsü Savaşı’ndan önce gökyüzünden haç gördüğünü söylemesi ve bunun zafer olarak anlamlandırılması sadece Hristiyanlık için değil haç sembolü için de büyük bir atılım oldu.
Milano Fermanı ile Hristiyanlık serbest kalınca haç sembolü birçok yerde kullanılmaya başlandı. Ancak haçın resmi olarak bir simge sembol haline gelmesi II. Theodosius’un Hristiyanlığı resmi din ilan etmesinden sonradır. 5. yüzyılın başlarında imparator haç işaretini Hristiyanlığın bir sembolü olarak kabul eder.
11. yüzyıldan itibaren ise haç, sadece bir sembol değil askeri bir sembol olarak da kullanılmaya başlanılır. Haçlı Seferleri bunun en önemli sebebi olacaktır.
4. Haç Çeşitleri ve Özellikleri
Hristiyanlıkta farklı kültürel ve mezhepsel yorumlara bağlı olarak çeşitli haç türleri geliştirilmiştir. Kültürel ve mezhepsel haçların dışında azizlere de ait olan haçlar vardır. bu haçların önde gelenlerini de aşağıya sıraladık:
4.1. Latin Haçı (Crux Immissa)
Latin Haçı, Hz. İsa’nın çarmıha gerildiği şekil olarak kabul edilen en bilinen haç çeşididir.
-
Hristiyan dünyasında en yaygın olarak kullanılan haç şeklidir.
-
Uzun dikey bir çizgi ve ona ortadan eklenen daha kısa yatay bir çizgiden oluşur.
-
İsa’nın çarmıha gerilmesini ifade eder.
-
Batı’da çok yaygın olarak kullanılan bu haç işareti, Katolik ve Protestanlar başta olmak üzere birçok mezhep tarafından kullanılır.
4.2. Yunan Haçı (Crux Quadrata)
Yunan Haçı, Bizans sanatı ve erken dönem Hristiyan mimarisinde sıkça kullanılan bir semboldür.
-
Dört eşit uzunluktaki koldan oluşur. Artı işaretine benzer.
-
Latin haçı gibi yaygın olarak kullanılanlardan birisidir.
-
Erken Hristiyan sanatında ve Bizans ikonografisinde sıkça kullanılmıştır.
-
Yunanistan bayrağında da bu haçı görebilirsiniz.
4.3. Aziz Andreas Haçı (X Haçı, Crux Decussata)
Aziz Andreas’ın bu haç şeklinde çarmıha gerildiğine inanıldığı için X Haçı onunla özdeşleşmiştir.
-
X şeklindeki bir haçtır.
-
Hz. İsa’nın 12 havarisinden birisi olan Aziz Andreas’ın bu şekilde çarmıha gerildiğine inanılır.
-
Günümüzde birçok krallığın bayrağında bu haçı görmek mümkün
4.4. Malta Haçı
Malta Şövalyeleri tarafından kullanılan Malta Haçı, cesaret ve adaletin sembolü olarak kabul edilmiştir.
-
Sekiz ucu olan simetrik bir haçtır.
-
İlk olarak 1126 yılında St. John Hospitalier Şövalyeleri tarafından kullanılmıştır. Daha sonra Malta Şövalyeleri tarafından kullanılmaktadır.
-
Haçlı Seferleri sırasında askerlere yardımcı olan AzizYuhanna’nın sembolüdür.
-
Haçın 8 ucuna 2 farklı anlam atfedilir:
→ St. John Şövalyelerini oluşturan 8 millet
→ Haçın 4 kolu şövalyelik değerlerini ifade ederken; 8 uç olması gereken 8 sorumluluğu ifade eder.
4.5. Kudüs Haçı
Kudüs Haçı, Haçlı Seferleri sırasında Kudüs Krallığı’nın sembolü olarak benimsenmiştir.
-
Büyük bir haçın dört köşesinde daha küçük haçlardan oluşur. Beşli haç olarak da bilinir.
- I.Haçlı Seferi sonrasında kurulan Kudüs Krallığı’nın (1099-1291) arması olarak kullanılmıştır. Günümüzde Gürcistan bayrağı Kudüs Haçı’na benzer.
4.6. Lorraine Haçı (Patriklik Haçı)
Lorraine Haçı, Katolik Kilisesi ve Fransız direniş hareketlerinde kullanılan tarihi bir semboldür.
-
Tek dikey çubuk üzerinde çift yatay çubuğa sahip bir haçtır. Genelde üstteki kısa olsa da eşit olarak kullanıldığı zamanlar da vardır.
-
Patriklik Haçı olarak da bilinir.
-
Fransa’nın Lorraine bölgesinin sembolüdür ve Katolik Hristiyanlıkta önemli bir figürdür.
4.7. Staurogramm
Staurogramm Haçı, erken Hristiyanlıkta kullanılan ve Mesih’in çarmıha gerilmesini ifade eden ilk haç sembollerinden biridir.
-
Grekçe’de P (Rho) ve T (Tau) harflerinin üst üste konulmasıyla oluşur.
-
İsa’nın çarmıha gerilmesini simgeleyen bir monogramdır.
-
En eski haç formu olarak bilinir.
-
Erken Hristiyanlık döneminde gizli haberleşmek amacıyla kullanılan bir simgedir.
4.8. Kelt Haçı
Kelt Haçı, pagan ve Hristiyan inançlarının birleşimini simgeler; İrlanda ve İskoçya’da sıkça görülür.
-
Ortasında bir çember bulunan haçtır.
-
İrlanda ve İskoçya’da yaygın olarak kullanılmıştır.
-
Hristiyanlık ile pagan kültürünün birleşimini simgeler. İskandinav mitolojisinde Odin’in simgesidir.
4.9. Papalık Haçı
Papalık Haçı, Katolik Kilisesi'nde Papa’nın ruhani ve dünyevi otoritesini simgeleyen özel bir haç sembolüdür.
-
Üç yatay çubuğa sahip olan bu haç işaretinde yatay çizgiler aşağıya doğru uzar.
-
Papa’nın dini otoritesini simgeler. Sadece papa bunu taşıyabilir.
4.10. Aziz Petrus Haçı (Ters Haç)
Ters Haç, Hristiyanlıkta alçakgönüllülüğü simgelerken, modern kültürde farklı anlamlar da yüklenmiştir.
-
Latin Haçının ters halidir.
-
Aziz Petrus’un baş aşağı çarmıha gerilmesinden dolayı bu şekilde kullanılır.
-
Zaman zaman Hristiyanlık karşıtlarının kullandığı bir simge de olmuştur.
4.11. Templar Haçı (Tapınak Şövalyeleri Haçı)
Tapınak Şövalyeleri tarafından benimsenen Templar Haçı, Haçlı Seferleri'nin en bilinen sembollerindendir.
-
Tapınak Şövalyeleri tarafından kullanılan geniş kollu bir haç türüdür.
-
Haçlı Seferleri sırasında 1129 yılında Kudüs’te kurulan askeri-dini bir tarikat yaygın olarak kullanılmıştır.
-
Beyaz zemin üzerine kırmızı haç işaretidir.
-
İspanyol ve Portekizli denizciler de bu haçı kullanmıştır.
4.12. Ankh Haçı (Kıpti Haçı)
Ankh Haçı, Antik Mısır’dan gelen ve bazı Hristiyan mistik akımları tarafından benimsenmiş bir semboldür.
-
Antik Mısır kökenli bir sembol olup, Hristiyanlığın bazı mistik akımlarında kullanılmıştır.
-
Sonsuz yaşamı ve yeniden doğuşu simgeler.
-
Kıpti Hristiyanlar tarafından kullanılmıştır.
4.13. Bizans Haçı
Bizans Haçı, süslü tasarımı ve dini anlamıyla özellikle Bizans İmparatorluğu döneminde yaygın olarak kullanılmıştır.
-
Latin haçına benzer. Kolları uca doğru gittikçe kalınlaşır.
-
Bizans döneminde kraliyet ailesi, Doğu Ortodoks Kilisesi, askerler de bu haçı bir çok şekilde kullanmıştır.
-
Ortodoks dünyasında yoğun olarak kullanılan bir haçtır.
4.14. Rus Ortodoks Haçı
Rus Ortodoks Kilisesi tarafından kullanılan bu haç, Ortodoks Hristiyanlığın en belirgin dini sembollerinden biridir.
-
Üç yatay çubuğa sahip olup en alttaki çubuk eğik şekilde tasvir edilir.
-
Latin haçından farklı olarak, altta eğimli bir çubuk bulunur ve bu çubuk çarmıhtaki iki hırsızın kaderlerini simgelediği için özel bir anlam taşır.
-
Bizans haçından etkilenilmiş ancak 17. yüzyılda Patrik Nikon tarafından Rus kiliselerinde yayılmıştır.
4.15. İskandinav Haçı
İskandinav Haçı, Kuzey Avrupa ülkelerinin bayraklarında yer alan ve Hristiyanlığı simgeleyen bir semboldür.
-
İskandinav ülkelerinin bayraklarında yer alan haç şeklidir.
-
Protestan Hristiyanlığın sembolü olarak kabul edilir.
-
Latin haçının sola yatmış halidir.
-
9.yüzyılda Vikingler ve diğer İskandinav halkları Hristiyanlığı kabul edince kullanılmaya başlandı.
-
Günümüzde bütün kuzey ülkelerinin bayrağında İskandinav haçı vardır. (Finlandiyai İsveç, Norveç, Danimarka, İzlanda)
Haç, günümüzde hayatın her alanında görülebilecek bir sembol olarak kullanılıyor. Hristiyanlık için bir inanç ve bağlılık sembolü olmasının yanı sıra; sanat, tarih ve kültürde de önemli bir yer tutmaktadır.
Farklı haç çeşitleri, Hristiyanlığın çeşitli mezhep ve geleneklerinde farklı anlamlar taşısa da, hepsi ortak olarak Hristiyanların temel prensiplerini simgelerler. Günümüzde kiliselerden mezar taşlarına, takılardan dini törenlere kadar birçok alanda haç, Hristiyan kimliğinin en güçlü sembollerinden biri olmaya devam etmektedir.
